Predromantizam i romantizam

Iz ovog revolucionarnog doba potiče i najveći reformator srpskog jezika i srpske književnosti, Vuk Stefanović Karadžić. Već je Dositej težio stvaranju srpske književnosti evropske po formi i nacionalne po duhu, demokratizaciji jezika i književnosti, njihovom postavljanju na narodnu osnovu. Taj program ostvariće u potpunosti Vuk. Najvažnija književna delatnost njegova bila je sakupljanje svekolikog narodnog blaga. Već 1814. objavio je Malu prostonarodnju slaveno-serbsku pjesnaricu, koja je sadržala stotinak pretežno lirskih pesama i bila veoma lepo primljena. Postepeno Vuk je priremio i izdao četiri knjige srpskih narodnih pesama (1823—1833), koje su, naročito one junačke, stekle svetsku slavu. Tome su pogodovali ne samo ondašnje romantičarsko oduševljenje u Evropi za narodno stvaralaštvo nego i Vukov istančan ukus i pouzdan izbor pesama i pevača (među kojima su, uz Višnjića, najpoznatiji Tešan Podrugović i starac Milija). Srpskoj narodnoj poeziji divili su se Herder i Gete, mistifikovao ju je Merime, a prevodili su je Gete, Valter Skot, Puškin. Na podsticaj Jakoba Grima, Vuk je počeo skupljati i srpske narodne pripovetke (1821, 1853), a objavio je i zbirku narodnih poslovica (1836). Uz ovaj folkloristički rad treba pomenuti i Vukovu etnografsku delatnost. Takve građe ima u oba njegova rečnika i u Kovčežiću za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona (1849), ali je od Vuka ostao i obiman nezavršen etnografski spis Život i običaji naroda srpkog (štampan posmrtno, 1867). Podjednako važna oblast Vukova rada je borba za narodni jezik i fonetski pravopis (svaki glas u njegovoj azbuci ima samo jedan znak). Mada su Dositej i njegovi sledbenici težili uvođenju narodnog jezika u književnost i pojednostavljenju pravopisa, tek je Vukova reforma odlučno raskrstila sa crkvenoslovenskim i veštačkim ruskoslovenskim jezikom. Pošto je 1814. izdao prvu srpsku gramatiku, Vuk je, istovremeno sa popravljenim izdanjem te Pismenice srpskoga jezika, 1818, objavio i Srpski rječnik sa 26.000 reči protumačenih nemačkim i latinskim ekvivalentima, a 1852. drugo, znatno prošireno izdanje ovoga rečnika sa preko 47.000 reči. Neprestano se boreći za svoje ideje i polemišući sa mnogobrojnim protivnicima, Vuk je u svom almanahu Danica (1826—1829. i 1834) za 1827. godinu štampao prvi srpski bukvar, a nastojanje da pokaže kako su narodni jezik i stvaralaštvo u njegovom duhu podesni da izraze i najviše predmete krunisao je prevodom Novog zavjeta (1847). Jezički reformator i leksikograf, folklorist i etnograf, prvi književni kritičar, Vuk Karadžić je bio i hroničar Prvog srpskog ustanka i istoričar, po čijim je podacima i kazivanju istaknuti nemački istoričar Leopold Ranke napisao čuveno delo Die serbische Revolution (1829). I sam izdanak toga ustaničkog vremena, Vuk je svojim delom označio osobitu srpsku revoluciju: u jeziku, književnosti, nauci, kulturi.

Dok Vukovo delo umnogome prevazilazi predromantizam, kojem vremenski pripada, pa i potonji romantizam, neki njegovi savremenici, uz nova obeležja, još pokazuju tragove prethodnih smerova. To najviše važi za Simu Milutinovića Sarajliju, pisca epa o Prvom srpskom ustanku, Srbijanka (1826), koji je svoju privrženost Vuku i romantizmu izrazio skupljajući narodnu poeziju.

Isprva blizak Vukovim idejama, sopstveni put je tražio romansijer, dramski pisac i pesnik Jovan Sterija Popović, u čijem se delu ogledaju razni stilovi i tendencije, ali koji se u poznim godinama autentično oglasio melanholičnom poezijom (Davorje, 1854), a mnogobrojnim komedijama karaktera (Laža i paralaža, 1830; Kir Janja, 1837; Pokondirena tikva, 1838; Rodoljupci, posmrtno, 1848. i dr.) stvorio je modernu srpsku komediju i presudno uticao na kasniji razvitak te književne vrste. Štaviše, taj izuzetno obrazovani čovek, osnivač Društva srpske slovesnosti, Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja (sa Narodnom bibliotekom) u Beogradu, odigrao je važnu ulogu i u nastajanju realizma u srpskoj književnosti.

I najveći pesnik predromantizma, jedna od najkrupnijih ličnosti srpske književnosti uopšte, Petar Petrović Njegoš, budući učenik Sime Milutinovića, morao se odužiti klasicizmu. Međutim, njegovo delo prevazilazi privremene književne podele i pretvara se u pravu književnu sintezu. Filozofska poema Luča mikrokozma (1845) i spev Lažni car Šćepan Mali (1851), a naročito dramski spev Gorski vijenac (1847), ne samo što potvrđuju ogromne mogućnosti jezika i narodnog stvaralaštva na koje se Njegoš oslanjao nego i uvršćuju ovog pisca u velikane svetske književnosti. Pojava Gorskog vijenca 1847. godine, istovremeno sa Vukovim prevodom Novog zavjeta, Pesmama Branka Radičevića i raspravom Đure Daničića Rat za srpski jezik i pravopis, označava pobedu Vukove reforme i nove književnosti uopšte, zbog čega ta godina predstavlja prekretnicu u srpskoj književnosti XIX veka.

Upravo poezija Branka Radičevića, pisana narodnim jezikom i bliska narodnom duhu, ali i nadahnuta ondašnjim strujanjima u evropskom pesništvu, čini pravi početak srpskog romantizma. Brankove pesme nisu samo potvrda Vukovih shvatanja nego i svedočanstvo o istinskom pesničkom daru i lirskoj svežini toga prerano umrlog stvaraoca. U živahnom spevu Đački rastanak (1844) i melanholičnoj poemi Tuga i opomena (1844—1845), u vedrim minijaturama Devojka na studencu (1843), Vragolije (1843) i dr., ali i u elegijama poput one Kad mlidijah umreti (1845), Radičević je nagovestio velik pesnički raspon, koji se u njegovom fragmentarnom delu snažno ispoljio. Brankovom naraštaju pripadao je i najveći srpski putopisac Ljubomir Nenadović, koji je objavio Memoare svoga oca prote Mateje Nenadovića, ali je najpoznatiji kao pisac Pisama iz Italije (1868—1869) i više drugih putopisa.

Romantičarsku poeziju, koju je tako sjajno započeo B. Radičević, najpotpunije su izrazili Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić. Najplodniji i najraznovrsniji među njima, Zmaj, središnja je ličnost srpskog romantizma, koji je znatno prevazišao. Pesnik intimne lirike (zbirke Đulići, 1864. i Đulići uveoci, 1882), satiričar i rodoljubivi pesnik, tvorac srpske poezije za decu i do danas najveći srpski dečji pesnik, Zmaj je obilato prevodio iz mnogih evropskih književnosti, naročito poeziju, uređivao je književne, satirične i dečje listove, među kojima su Zmaj, po kome je i nadimak dobio, i najznačajniji srpski list za decu Neven. Đura Jakšić je najizrazitiji romantičar među ovim pesnicima. Pisao je i liriku, i epsku poeziju, i pesničku dramu. Njegova rodoljubiva poezija odlikuje se silinom, a ljubavna lirika i, naročito, pesme posvećene prirodi ispunjene su melanholijom i prerastaju u poeziju raspoloženja. Jakšić je značajan i kao dramski pisac, među čijim se delima naročito ističu istorijske tragedije u stihu Jelisaveta (1868) i Stanoje Glavaš (1878). Pisao je, takođe, romantičarske pripovetke iz savremenog života (Sirota Banaćanka i dr.), a u Komadiću švajcarskog sira (1871) približio se realizmu. Najmlađi od ove trojice romantičara, Laza Kostić, dugo je bio osporanan, ali su potom moderni pisci, naročito posle II svetskog rata, u njemu otkrili svoga preteču. U njegovom protivrečnom delu nejednake vrednosti mogu se naći i drame (Maksim Crnojević, 1863; Pera Segedinac, 1882), i duže epsko-lirske pesme i balade, i eseji, i filozofski i estetički spisi, i književna i pozorišna kritika, i prevodi, pa i velika monografija o Zmaju (1902). Ali punu meru svog dara Kostić je dostigao u nekim od malobrojnih lirskih pesama (Među javom i med snom, 1863; Santa Maria Della Salute, 1909. i dr.). Savremena revalorizacija Kostićevog stvaralaštva svedoči o delotvornoj povezanosti moderne srpske poezije s jednim tokom srpskog romantizma.

Prosvetiteljstvo

Prosvetiteljstvo ili racionalizam (od lat. ratio — razum) je najznačajnija kulturnoknjiževna epoha posle renesanse. Ona obuhvata ceo XVIII vek, ali su filozofske pripreme za nju izvršene još u XVII veku, a odjeci prosvetiteljskih ideja su u nekim zemljama sa kasnijim književnim razvitkom (kao što je slučaj i sa našim, južnoslovenskim zemljama) trajali još do sredine XIX veka. Epoha prosvećenosti karakteriše se pretežno određenim idejno-filozofskim stavovima, koji se u književnosti toga doba manifestuju u nekoliko književnostilskih varijanti: dok na početku veka još preovlađuju stilske crte klasicizma, paralelno s tim ova epoha izgrađuje i neke svoje književne osobenosti (didaktični spisi, filozofsko-moralne rasprave, građanski roman i građanska drama), da bi u drugoj polovini veka, u doba tzv. zrele prosvećenosti, ispoljila neke težnje suprotne osnovnom stavu prosvećenosti o bezuslovnom primatu „razuma“ u čovekovom životu; književne pojave tih zadnjih decenija veka prosvećenosti svrstavaju se u književni pravac sentimentalizma i predromantizma.

Ideje prosvećenosti izraz su onih tendencija u razvitku evropske misli koje su od humanizma, renesanse i reformacije išle ka isticanju autonomije razuma i slobodnog voljnog odlučivanja čovekovog, zasnovanog na principima razumnosti, a protiv „mračnog srednjeg veka“, koji je apsolutizovao vlast crkve, religije i teologije. „Sapare aude!“, tj. imaj smelosti da budeš razuman, da se poslužiš svojim razumom u svim svojim delovanjima — ta formulacija nemačkog filozofa Emanuela Kanta, izrečena negde pri kraju toga veka (1787), najbolje je i najtačnije izrazila misaonu smelost i idejne težnje ove epohe. Ona je označila pokušaj čovekov da o svim stvarima i pojavama sudi na osnovu svoga razmišljanja i iskustva, a da odbaci mistična objašnjenja i iracionalna tumačenja crkve o čoveku, svetu i bogu. Namesto „religije otkrovenja“ javlja se „prirodna religija“, razumna religija, tzv. deizam (Volter), po kome je sve na svetu svrsishodno i najbolje uređeno; u isto vreme kod drugih predstavnika prosvećenosti ova osnovna orijentacija ka „verovanju u razum“ dovodi do ateizma (Holbah, Didro), dok se kod nekih opet javlja „religija srca“ (Ruso), po kojoj se prisustvo božanskog bića oseća, a ne saznaje putem razmišljanja.

Osnovna ideja prosvetiteljskih filozofa bila je da se čovek rađa po prirodi dobar i da mu je duša čista kao „neispisan list hartije“ (tabula rasa), a da od iskustva zavisi kako će ta „hartija“ biti ispisana. Otuda prosvetitelji u pravilnom vaspitanju vide glavno sredstvo za formiranje čovekovo i za razumno uređenje i njegova života i društvenog poretka. Škola i prosveta imaju za čovekovo i narodno blagostanje najveći značaj, te su zato popularno-naučni i didaktični spisi najpreča narodna potreba i najznačajniji dug pisaca prema svome narodu. Lepa književnost mora ne samo zabavljati nego i poučavati; Horacijeva izreka „prodesse et deleotare“ (biti koristan i zabavan), koja je bila omiljena i u klasicizmu, sada se upotrebljava sve više sa akcentom na onom prvom delu. „Knjige, braćo moja, knjige, a ne zvona i praporce!“ — govorio je i naš najveći predstavnik prosvećenosti Dositej Obradović. „Knjige, predragi i neprecenjeni dar neba, prosveštenih umova ponosite kćeri!“ Mada se književne vrste klaicizma (tragedija i epopeja) i dalje plodno neguju, prosvećenost je pre svega epoha proze, tj. romana, drama, poučnih spisa, rasprava, traktata, razgovora i izreka. U XVIII veku snažno se razvija jedan novi vid popularizacije nauke i širenja književnosti: to su nedeljni ili mesečni časopisi, koji se u velikom broju i po jeftinoj ceni šire u masi građanstva.

… Najznačajniji predstavnik prosvećenosti bio je Dositej Obradović (1740—1811), koji je svojim delom Život i priključenija (1783), svojim Basnama (1788) i svojim moralističkim esejima zasnovao srpsku noviju književnost i sjajno je uveo u krug evropske literature